Fotografische beelden genieten een bijzondere status. Woorden daarentegen houden altijd een transformatie in en moeten het hebben van afspraken: met de lettercombinatie b-o-o-m doelen we op de overmaatse planten met een stam en een kruin die bijna overal in het landschap op het ritme van de seizoenen en op hun dooie gemak staan te groeien. Bij een foto van een boom hebben we die letters niet nodig: door de indexicaliteit van het fotografische beeld is er altijd een directe link met de realiteit. Dit impliceert echter ook dat een foto van “De Boom” niet bestaat; het is altijd een specifieke boom die afgebeeld is.

Het blijvende verband met de werkelijkheid maakt dat foto’s een bijzondere plaats innemen in de communicatie. Ze beschikken over een inherente overtuigingskracht en bewijslast: dit is echt, of dit heeft zich werkelijk voorgedaan. Het was pas toen de foto’s van de wanpraktijken in de gevangenis van Abu Ghraib opdoken dat iedereen wakker schoot, wat waarschijnlijk niet gebeurd zou zijn als het bij beweringen of zelfs getuigenissen gebleven was.

Het is vooral door die evidente link met de realiteit dat in de (pers)fotografie zwaar getild wordt aan het manipuleren van beelden. Photoshop maakt dat makkelijker dan ooit, en vandaar ook dat de gevoeligheid is toegenomen. Manipulatie wordt dan gezien als een ongeoorloofd ingrijpen in het beeld waardoor het niet meer de werkelijkheid representeert maar hoogstens nog een interpretatie ervan.

Het voornaamste punt dat ik hier wil maken, is dat ieder fotografisch beeld een interpretatie van de werkelijkheid inhoudt. Je hoort wel eens zeggen dat de camera niet liegt, wat wel zou kunnen kloppen, maar personen die een foto nemen ‘liegen’ altijd, of ze dat nu willen of niet. Er is namelijk de kadrering, dus de uitsnijding van wat er te zien is, en die blik is altijd een keuze, zij het onbewust. Dan zijn er ook nog de camerainstellingen (vooral brandpuntafstand, sluitertijd en diafragma) die een vertekening van de werkelijkheid impliceren. Photoshop moet daar helemaal niet bij aan te pas komen. Bij het onderstaande beeld van het natuurgebied Cassenbroek in Rijmenam, bijvoorbeeld, is op geen enkele manier van Photoshop of van een ander programma gebruik gemaakt. De pasteltinten zijn het gevolg van een (toevallige) instelling van de camera.

Waar trek je de grens: deze foto (click om te vergroten) van een landschap in Rijmenam is écht, of deze foto is niet echt?

De oplossing die beeldredacteuren van de nieuwsmedia hanteren om te bepalen waar de grens van het toelaatbare ligt, is te stellen dat elke manipulatie die voorheen ook al in de donkere camera bij de fotoontwikkeling mogelijk was, toegestaan is. Iedere (pers)fotograaf zal dan ook, al is het maar een ‘ietsje’, aan zijn of haar beelden sleutelen voor ze in de krant of in een tijdschrift verschijnen. Dat behoort nu eenmaal bij hun job.

Misleiding op het randje

Naar aanleiding van de boeiende aanvulling van Flip Voets als reactie op dit blogbericht (zie onderaan), volgt hierna een markant voorbeeld van hoe dagbladen met afbeeldingen aan de slag kunnen gaan (click op het beeld om het te vergroten).

Ik wil de krant waarin deze afbeelding verscheen zeker niet beschuldigen van misleiding, maar dit is een voorbeeld van hoe er met beelden een werkelijkheid gecreëerd kan worden die er simpelweg niet is. Het onderschrift geeft dat ook aan, zij het impliciet. Er staat “nieuwe opvanghuisjes voor illegalen zouden er best zo kunnen uitzien”. Het punt is: opvangcentra voor asielzoekers zien er helemaal niet zo uit (waarschijnlijk is de foto genomen in een of ander vakantiepark). Merk ook het woordgebruik op: ‘illegaal’ is geen synoniem voor asielzoeker, want een asielzoeker heeft tijdens de asielprocedure tijdelijk de toestemming om op het grondgebied te verblijven, dus is hij/zij zeker niet illegaal. Het onderschrift gaat verder: “De asielzoeker rechts er blijkbaar al klaar voor. Hij sleept zijn matras naar de prefab-units.” De man versleept inderdaad een matras, maar zeker niet naar de huisjes op de foto! De oplettende lezer ziet uiteraard dat het een montage betreft, maar het verhaal dat hier verteld wordt, beantwoordt, naar mijn gevoel, aan geen enkele werkelijkheid (PS: dit voorbeeld dateert van 15 jaar geleden en is afkomstig uit mijn proefschrift Framing asiel ).